Μπος, Ιερώνυμος

(Hieronymus Bosch, Χερτόγκενμπος περ. 1450 – 1516). Καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Ολλανδού ζωγράφου Χιερόνιμους Βαν Έκεν (Hieronymus van Aecken). Οι ελάχιστες πληροφορίες που υπάρχουν γι’ αυτόν εξανάγκασαν τους ιστορικούς να καταφύγουν μόνο στα έργα του για να ανασυνθέσουν την παράξενη και μοναδική προσωπικότητά του. Το γεγονός ότι υπήρξε μέλος του αδελφάτου της Παναγίας (που επιδίωκε την κάθαρση των θρησκευτικών ηθών και αγωνιζόταν εναντίον της διαφθοράς του κλήρου) αποτελεί πολύτιμο στοιχείο για τον καθορισμό της πολιτιστικής του θέσης και για την ερμηνεία ορισμένων τουλάχιστον δεσμών της ζωγραφικής του (εμπνευσμένης από τις λαϊκές δοξασίες, από τα μυστήρια και από τις παράξενες εορτές των τρελών) με τη μυστικιστική φλαμανδική λογοτεχνία του 14ου και του 15ου αι. Ήδη στα πρώτα έργα του («Η θεραπεία της τρέλας», «Τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα», «Ο εν Κανά Γάμος») διακρίνεται η απομάκρυνση από το πνευματικό κλίμα των μεγάλων κέντρων της Φλάνδρας, όπου επικρατούσε η αυστηρή θρησκευτικότητα της σχολής του Βαν Άικ, και η τάση να εκφράσει με τη ζωγραφική ιδιοφυΐα του, την πλούσια χρωματική ευαισθησία και την άρνηση των αυστηρών μορφολογικών κανόνων, έναν διαφορετικό κόσμο συναισθημάτων και προθέσεων. Τους καλλιτεχνικούς του προσανατολισμούς αποδεικνύουν η απόλυτη ελευθερία της έμπνευσης, το ισχυρό ενδιαφέρον για τους συμβολισμούς, το θέμα της παρουσίας και του δόλου του Πονηρού, μια αφελής λαϊκή εικονογραφία και η γοητεία του μαγικού κόσμου της χαρτομαντείας και της αστρολογίας (όπως σε ένα άλλο νεανικό έργο του, τον «Θαυματοποιό»). Πηγές έμπνευσης του Μ. πρέπει να ήταν ακόμα τα γοτθικά τερατόμορφα γλυπτά της μητρόπολης του Χερτόγκενμπος, τα ζωολογικά και μυστικιστικά μεσαιωνικά κείμενα και οι λαϊκοί μύθοι. Τα διάφορα αυτά θέματα εμφανίζονται για πρώτη φορά ανεπτυγμένα στο «Κάρο του Σανού», το περίφημο τρίπτυχο του Μουσείου Πράντο της Μαδρίτης. Ξεκινώντας από μια φλαμανδική παροιμία («Ο κόσμος είναι ένας σωρός από σανό, ο καθένας παίρνει ό,τι μπορεί»), ο καλλιτέχνης απεικονίζει με μια σειρά τερατωδών παραλλαγών, τον δαίμονα - κράμα ανθρώπου, φυτού και ζώου - που με τις απάτες του οδηγεί το τρελό τρέξιμο της ανθρωπότητας από τον επίγειο παράδεισο στην κόλαση. Το κεντρικό θέμα διασπάται, όπως σε όλους τους πίνακες του Μ., σε άπειρες δευτερεύουσες σκηνές εκτελεσμένες με λεπτομερειακή και τρομακτικά περιγραφική τεχνική. Σε ένα άλλο έργο της ωριμότητας του καλλιτέχνη, τους «Πειρασμούς του Αγίου Αντωνίου» (περ. το 1500, Εθνικό Μουσείο Λισαβόνας) το μυστικιστικό θέμα του αγώνα μεταξύ θείας ενατένισης και αμαρτίας πλουτίζεται με μορφές εμπνευσμένες από τα αντικείμενα και τα σύμβολα της αλχημείας, της μαγείας και των αιρέσεων. Παρόμοια συγκέντρωση παράξενων αντικειμένων υπάρχει και στον «Κήπο των Τέρψεων» (επίγειο παράδεισο) του Μουσείου Πράντο, ένα από τα τελειότερα έργα του Μ., στο οποίο η πηγή της νεότητας, οι γιγαντιαίοι καρποί και τα κογχύλια (σεξουαλικά σύμβολα), η σφαίρα, ο κόρακας, ο ποντικός και τα ψόφια ψάρια θυμίζουν και πάλι την αλχημεία. Στο «Πλοίο των Τρελών» ο Μ. αναπτύσσει το θέμα που θα επεξεργαστεί ο Έρασμος στο Μωρίας Εγκώμιο. Άλλα έργα του Μ. βρίσκονται στην Ολλανδία, στη Βενετία, στη Βιέννη και κυρίως στην Ισπανία, όπου η διάδοση των διάφορων μυστικιστικών ρευμάτων διευκόλυνε την κατανόηση του έργου του. Ο Μ. θαυμαζόταν πολύ στην εποχή του. Είχε μεγάλη επίδραση στον Μπρέγκελ και στους κορυφαίους Ολλανδούς τοπιογράφους του 17ου αιώνα. Τμήμα της «Κολάσεως», σε ένα φύλλο του επιβλητικού τριπτύχου «Ο κήπος των τέρψεων», τρομακτικής συνθέσεσως, γεμάτης συμβολισμούς και αλληγορίες (Μαδρίτη, Μουσείο Πράντο). Ο Χιερόνιμους Μπος, η πιο παράξενη και πρωτότυπη προσωπικότητα της φλαμανδικής ζωγραφικής, σε ένα σχέδιο της βιβλιοθήκης του Αράς. Το κεντρικό τμήμα του «Κήπου των τέρψεων», αλληγορικού πίνακα του Ολλανδού ζωγράφου Χιερόνιμους Μπος (Μουσείο Πράντο, Μαδρίτη).